Powiększony skład siedmiu sędziów Sądu Najwyższego podjął w dniu 16 maja 2017 r. następującą uchwałę: „Służebność przesyłu może być ustanowiona na prawie użytkowania wieczystego; użytkownik wieczysty nie może jednak skutecznie żądać ustanowienia takiej służebności, jeżeli urządzenie przesyłowe – zainstalowane przez przedsiębiorstwo państwowe w okresie obowiązywania zasady jednolitej własności państwowej – znajdowały się na nieruchomości Skarbu Państwa przed oddaniem jej w użytkowanie wieczyste”.
Sprawa prowadzona była pod sygnaturą akt III CZP 101/16. Rozstrzygnięto dwie kwestie, które dotąd budziły poważne wątpliwości w zakresie dopuszczalności ustanawiania służebności przesyłu dla urządzeń przesyłowych na nieruchomościach oddanych w użytkowanie wieczyste.
Dwa odmienne stanowiska
Dotychczas w orzecznictwie sądów powszechnych, jak również Sądu Najwyższego, panowała rozbieżność. W jednych orzeczeniach sądy opowiadały się za dopuszczalnością ustanawiania służebności przesyłu na prawie użytkowania wieczystego, w innych przeciwko takiej możliwości. Uchwała z dnia 16 maja 2017 r. rozstrzyga tą kwestię, udzielając twierdzącej odpowiedzi na pytanie czy służebność przesyłu może być ustanowiona na prawie użytkowania wieczystego.
Niemniej ważne jest drugie z zagadnień, w których SN podjął uchwałę, odpowiadając na pytanie: „Czy użytkownik wieczysty może żądać ustanowienia takiej służebności wówczas, gdy urządzenia przesyłowe znajdowały się na nieruchomości Skarbu Państwa przed oddaniem jej w użytkowanie wieczyste”. Opowiedziano się przeciwko przyznaniu użytkownikowi wieczystemu prawa do żądania ustanowienia służebności przesyłu w dość specyficznych, aczkolwiek nierzadkich warunkach.
Od początku…
Podstawę do wyżej opisanych rozstrzygnięć dał następujący stan faktyczny. Ustanowienia służebności przesyłu domagała się spółdzielnia mieszkaniowa na przysługującym jej prawie użytkowania wieczystego nieruchomości. Prawo własności nieruchomości przysługiwało jednostce samorządu terytorialnego. Nieruchomość gruntową oddano w użytkowanie wieczyste w 1997 r. W latach siedemdziesiątych XX w. na nieruchomości wybudowano sieć kanalizacyjną, którą eksploatowało przedsiębiorstwo wodociągowo-kanalizacyjne, mające status przedsiębiorstwa państwowego.
Sądy pierwszej i drugiej instancji stanęły na stanowisku, że żądanie ustanowienia służebności przesyłu przysługuje właścicielowi nieruchomości, a nie użytkownikowi wieczystemu. Skargę kasacyjną wniosła spółdzielnia mieszkaniowa. Sąd Najwyższy podczas rozpoznania tej skargi, powziął poważne wątpliwości, przedstawiając je do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego.
Sąd Najwyższy już rozstrzygał
Analizując istotę użytkowania wieczystego oraz charakter służebności przesyłu na tle innych ograniczonych praw rzeczowych w uzasadnieniu uchwały wskazano, że dotychczas sprawa była odmiennie rozstrzygana w samym Sądzie Najwyższym. Dopuszczalność ustanowienia służebności przesyłu na prawie użytkowania wieczystego przyjęto w postanowieniach SN z dnia 16 września 2015 r. (sygn. III CZP 49/15), 3 lutego 2016 r. (sygn. V CSK 105/15), czy z dnia 29 czerwca 2016 r. (sygn. V CSK 2/16). Przeciwne stanowisko wyrażono w uzasadnieniu postanowienia SN z dnia 28 marca 2014 r. sygn. III CSK 174/13. Przytoczono z kolei, że w postanowieniu SN z dnia 14 października 2015 r. sygn. V CSK 5/15, o ile uznano za dopuszczalne ustanowienie służebności drogi koniecznej na prawie użytkowania wieczystego, gdyż pozwala ona na właściwe wykonywanie prawa własności, o tyle odmówiono takiego charakteru służebności odpowiadającej treścią służebności przesyłu.
Przedsiębiorca przesyłowy w prawnym klinczu
Na podstawie prowadzonej przez Sąd Najwyższy analizy zagadnienia, warto wydobyć z uzasadnienia inne ważne dla praktyki aspekty sprawy. W uzasadnieniu wskazano bowiem także, iż: „(…) w granicach określonych w art. 233 k.c. użytkownik wieczysty może z wyłączeniem innych osób, a zatem także i właściciela, korzystać z gruntu oraz rozporządzać swoim prawem. Z tego względu właściciel nie tylko nie może korzystać z oddanej w użytkownie wieczyste nieruchomości, ale także obciążyć ją w sposób, który naruszałby prawa użytkownika wieczystego wynikające z ustawy, zasad współżycia społecznego oraz umowy o oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste”.
Powyższe stwierdzenie wydaje się być oczywiste. Trzeba jednak zdać sobie sprawę, iż oznacza ono moim zdaniem także i to, że skoro w danej sprawie niedopuszczalne byłoby ustanowienie służebności przesyłu na prawie użytkowania wieczystego (jak np. w warunkach niniejszej sprawy), to ustanowienie służebności na prawie własności również pozostanie co do zasady niemożliwe. Stanie się to problemem wtedy, gdy ani właściciel, ani użytkownik wieczysty nie będą mogli ustanowić służebności przesyłu na rzecz przedsiębiorcy, który się tego domaga, ze względu na swoje uzasadnione potrzeby. Może tak być szczególnie w przypadku sprzeciwu użytkownika wieczystego wobec ustanowienia służebności przesyłu przez właściciela, które to obciążenie kolidowałoby z planami zagospodarowania nieruchomości gruntowej przez użytkownika wieczystego. Spojrzenie w tym względzie przez pryzmat obrony przedsiębiorcy przesyłowego przed roszczeniem ustanowienia służebności przesyłu wydaje się korzystne, jednakże jeżeli to sam przedsiębiorca będzie potrzebował w danym przypadku zapewnienia sobie takiego prawa, może nie znaleźć pożądanego rozwiązania, nawet w postępowaniu sądowym.
Kilka zdań przydatnych w praktyce
Zaakcentować wypada ponadto także inne stwierdzenia Sądu Najwyższego, które mają istotne znaczenie dla praktyki stosowania przepisów o służebności przesyłu. Jak wynika z uzasadnienia uchwały:
- po powstaniu określonych przesłanek służebność przesyłu może zostać zniesiona w oparciu o art. 294-295 k.c.,
- służebność wskutek jej niewykonywania przez lat dziesięć może wygasnąć (art. 293 § 1 k.c.),
- w razie zbycia prawa własności nieruchomości oddanej w użytkowanie wieczyste na rzecz użytkownika wieczystego, obciążenia prawa użytkowania wieczystego nie wygasają, obciążają nabytą na własność nieruchomość na postawie art. 32 ust. 1 i 2 u.g.n,
- w przypadku przekształcenia prawa użytkowania wieczystego w prawo własności nieruchomości w oparciu o decyzję administracyjną, obciążenia użytkownika wieczystego stają się obciążeniami przekształconego prawa własności, bowiem przekształcenie nie naruszy w tym wypadku praw osób trzecich (art. 3 ust. 1-3 u.p.u.w.),
- obciążenie prawa użytkowania wieczystego służebnością przesyłu jest dopuszczalne, gdy urządzenia przesyłowe zostały posadowione na gruncie już po ustanowieniu użytkowania wieczystego, względnie gdy przedsiębiorca dopiero zamierza zainstalować urządzenia przesyłowe.
Ostatnia z wyżej wymienionych tez w zasadzie zawęża jeszcze bardziej katalog stanów faktycznych, przy których dopuszcza się ustanowienie służebności przesyłu na prawie użytkowania wieczystego, aniżeli prima facie wynikałoby to z podjętej uchwały. Są bowiem takie sytuacje, w których urządzenia przesyłowe były budowane na gruntach Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego już po zniesieniu zasady jednolitej własności państwowej, a przed oddaniem gruntu w użytkowanie wieczyste. Po zapoznaniu się z motywami uzasadnienia, wyrażona w uchwale zasada dopuszczalności ustanowienia służebności przesyłu na prawie użytkowania wieczystego doznaje kolejnego ograniczenia, bowiem dotyczyłaby tylko urządzeń wybudowanych na gruncie już pod ustanowieniu użytkowania wieczystego, bądź gdy przedsiębiorca dopiero zamierza zainstalować urządzenia przesyłowe.
Użytkownik wieczysty w pewnych przypadkach służebności przesyłu nie ustanowi
Sąd Najwyższy rozstrzygając drugie z zagadnień zdecydował, że użytkownik wieczysty nie może skutecznie żądać ustanowienia służebności przesyłu, jeżeli urządzenia przesyłowe – zainstalowane przez przedsiębiorstwo państwowe w okresie obowiązywania zasady jednolitej własności państwowej – znajdowały się na nieruchomości Skarbu Państwa przed oddaniem jej w użytkowanie wieczyste.
W uzasadnieniu napisano, że: „(…) podmiot, w stosunku do którego użytkowanie wieczyste powstało z mocy prawa lub na podstawie umowy zawartej z właścicielem i konstytutywnego wpisu w księdze wieczystej, nabył to prawo z istniejącym ograniczeniem nieruchomości, ma obowiązek trwałego znoszenia stanu ukształtowanego położeniem zainstalowanych na gruncie urządzeń przesyłowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa przesyłowego i czynności niezbędnych do zapewnienia prawidłowej ich eksploatacji. Istniejące w chwili powstania użytkowania wieczystego ograniczenia i obciążenia dotyczące prawa własności nieruchomości mają bezpośredni wpływ na sposób i zakres wykonywania użytkowania wieczystego. W efekcie użytkowanie wieczyste nie może kolidować z obciążeniami nieruchomości, które powstały przed oddaniem jej w użytkowanie wieczyste”.
Wyjaśniono finalnie, że regulacja tytułu prawnego przedsiębiorcy przesyłowego do nieruchomości gruntowej dla posadowionych na nim urządzeń przesyłowych, powinna nastąpić w stosunku do właściciela nieruchomości, a nie użytkownika wieczystego. Ten ostatni bowiem nie ma uprawnień do ustanawiania służebności przesyłu, gdyż w wyniku powstania użytkowania wieczystego (z mocy prawa lub umownie) nie przeszły na niego prawa i obowiązki w odniesieniu do regulacji tytułu prawnego przedsiębiorcy przesyłowego do gruntu.
